Steenfabrieken in de Liemers

Straatstenen uit de Liemers

In de Liemers bouwden mensen in de 19e eeuw verschillende steenbakkerijen langs de rivieren. Daar was namelijk de belangrijkste grondstof voor steen volop aanwezig: klei. Ieder jaar lieten de rivieren bij overstromingen een dun laagje klei in de uiterwaarden achter. Na lange tijd vormden al die laagjes samen een dikke laag klei waar je stenen van kon bakken. Om het vervoer makkelijk te maken, werden de steenbakkerijen vlakbij de plekken gebouwd waar de klei werd gevonden. Omdat deze klei geschikt was om bij hoge temperaturen te bakken, specialiseerde de Liemers zich in het maken van straatbakstenen.

Zwaar werk

In de laatste 200 jaar waren er in de Liemers in totaal ongeveer 50 steenbakkerijen en -fabrieken. Rond 1900 waren er zo’n 30 bedrijven tegelijkertijd in werking. In die tijd werkten de meeste inwoners in het gebied bij  dit soort bedrijven. In de 19e eeuw waren de arbeidsomstandigheden erg slecht. Het werk was soms pijnlijk, de mensen maakten lange dagen voor weinig loon. Ook was er veel kinderarbeid. In de 20e eeuw verbeterde dit stap voor stap doordat er een vakbeweging kwam.

De droge periode

Er kon alleen in de droge periode gewerkt worden. Dat was ongeveer van april tot oktober. In de winter zat een groot deel van het personeel zonder werk. Daardoor moesten deze mensen een deel van de winter leven van de ‘armenbedeling’. Dat was een organisatie die arme mensen steunde met voedsel, kleding en onderdak. Pas in de 20e eeuw lukte het om het gehele jaar door te produceren.

Productieproces

De eerste steenbakkerijen in de Liemers werkten op een erg eenvoudige manier. Alle stappen om van klei steen te maken, werden met de hand gedaan. Dat betekende veel zwaar werk. Die stappen waren:

• met een schop klei afsteken van de bodem;
• met handen en voeten de klei kneden;
• een bal maken van de klei;
• die bal met grote kracht in een vorm smijten;
• de natte ‘stenen’ naar de droogplaatsen brengen;
• de gedroogde stenen in de oven stapelen;
• de gebakken stenen klaarzetten voor vervoer.

De eerste machines

In de 19e eeuw werden er ovens met vaste muren gebruikt. Dat was de eerste verbetering. Daarna kwam de eerste machine in de steenfabrieken: de kleimolen. Aan het einde van de 19e eeuw volgden stoommachines en halfautomatische steenpersen. Begin 20e eeuw werden ringovens en vlamovens gebouwd. Die waren beter en zuiniger.

Door al deze verbeteringen konden er meer stenen gemaakt worden in kortere tijd en met minder kosten. Toch gebeurden de meeste dingen nog steeds met de hand.

Moderne fabrieken

In de Tweede Wereldoorlog zijn de meeste fabrieken beschadigd. Sommige erg, andere wat minder. Deze schade werd snel verholpen, omdat er veel stenen nodig waren om ons land weer op te bouwen na de oorlog. In de jaren vijftig gingen de meeste fabrieken kunstmatige drogerijen gebruiken. Hierdoor konden ze het hele jaar produceren, ook als het nat weer was.

In de jaren daarna werd het loodzware handwerk steeds meer overgenomen door machines. De komst van de tunneloven hielp daar bij. Dat is een speciale oven die eruitziet als een lange tunnel. De stenen bewegen er doorheen terwijl ze gebakken worden.

Tegenwoordig is bijna het hele productieproces automatisch. Er hoeven bijna geen mensen meer bij te helpen. Vaak is de metselaar de eerste die de stenen in de hand neemt.

Hoe is het nu?

Op dit moment zijn er in de Liemers nog vier werkende steenfabrieken: in Spijk, Tolkamer, en twee in Pannerden. Ze produceren alle vier straatstenen. Hierdoor kun je de Liemers nog steeds het straatsteenhart van Nederland noemen.

Tip: wil je een oude steenfabriek bekijken? Neem dan een kijkje bij De Panoven in Zevenaar, een voormalige steenfabriek uit 1850, waar bakstenen voor huizen werden gemaakt.

Deze pagina is een bewerkte versie van een eerdere publicatie. Bewerking: VAtotZ & Kunstwerk! Liemers Museum.