Industrie in de Liemers
Lange tijd hielden de mensen in de Liemers zich vooral bezig met landbouw. Dit veranderde in de 19e eeuw. Vooral langs de rivieren ontstonden steenfabrieken. Bij Bergh en Wehl zat kon ijzererts gewonnen worden en kwamen er ijzerfabrieken. En door de komst van machines gingen er meer kleine fabriekjes van start. Welke dat waren? Lees snel verder!
Baksteenfabricage
Het maken van bakstenen was in de 19e eeuw het belangrijkste werk in de Liemers. Rond 1850 stonden tientallen fabrieken langs de rivieren. In Herwen, Aerdt en Pannerden stonden zes fabrieken. In 1851 werkten er 50 mensen, in 1901 al bijna 500! Arbeiders vulden hun inkomsten uit de landbouw aan met het loon van de steenfabrieken. Meestal kwam het geld om een fabriek te beginnen van rijke boeren of adellijke heren.
IJzerindustrie
De ijzerindustrie zat vooral in Ulft. In deze industrie werkten rond 1850 al 225 mannen. Vijftig jaar later waren dat er 346. In 1885 kwam er een tweede ijzergieterij. Daarna kwam er nog een plek om emaille te maken (een beschermlaag voor metalen voorwerpen). Soms moesten de arbeiders thuis helpen bij het bewerken van het land en bij het oogsten. De fabriek lag dan bijna stil.
Mechanisatie
In 1875 waren er in de Liemers maar zes bedrijven met stoommachines. Bijvoorbeeld bij de ijzergieterij in Ulft, de meelfabrieken in Gendringen en Westervoort, een leerlooierij in Herwen/Aerdt en de Spoorwegen in Zevenaar. De gemeenten in de Liemers vonden veel industrie niet nodig. De meeste mensen hadden werk op het land.
Inktfabriek
Begin 1900 huurde Max van Gimborn, een apothekerszoon uit Duitsland, een oude veeschuur in Zevenaar. Hij maakte er zijn eigen inkt. Dat was het begin van de Gimborn inktfabriek, de eerste fabriek in Zevenaar. Ze maakten inkt, maar ook lijm en andere dingen.
Het bedrijf groeide snel na de komst van elektriciteit (1915) en telefoons. In 1916 werkten er 22 mannen 18 jongens van tien jaar. De producten werden bekend in Nederland en de rest van de wereld. Generaties Nederlanders plakten met Gim-Gom lijm en schreven met Gimborn inkt.
Bekijk ook de vlog over Gimborn!
Sigarettenfabriek
Rond 1920 startten Willem Carel Buschhammer en Kiazim Emin een tabaksfabriek in Zevenaar. Kiazim Emin was een rijke Turkse tabakshandelaar die internationaal bekend was. Ze importeerden tabak uit Turkije en Macedonië. De afkorting hiervan werd de nieuwe fabrieksnaam TURMAC.
In twee leegstaande tabaksloodsen begonnen ze met drie sigarettenmachines, twee zeefmachines en twee messenslijpmachines. Al gauw maakte de fabriek 300.000 ‘geurige Oriëntsigaretten’ per werkdag. Dat zijn er wel 75 miljoen per jaar!
Toen de Turmac er eenmaal was, was Zevenaar geen landbouwdorp meer. De geur van tabak was al snel sterker dan die van mest en hooi. Turmac gaf veel werk aan mensen in Zevenaar en omgeving. In 1921 werkten er 33 mannen, 52 vrouwen, 3 jongens en 188 meisjes jonger dan zestien jaar. In 1933 werkten er 1154 mensen. Mannen bedienden machines of waren monteur. Vrouwen pakten de sigaretten in en kinderen maakten de tabak los. Vooral vrouwen en kinderen waren welkom, omdat die minder loon kregen en dus goedkoop waren voor de eigenaar. Iedereen werkte 8½ uur per dag en op zaterdag 4½ uur.
Turmac Cultuurfabriek
In 2008 sloot de fabriek haar deuren. De fabriek is verbouwd en heet nu de Turmac Cultuurfabriek. Je vindt er onder andere de Gemeente Zevenaar, het Liemers Museum, de bibliotheek en het filmhuis.
Deze pagina is een bewerkte versie van een eerdere publicatie. Bewerking: VAtotZ & Kunstwerk! Liemers Museum.
Literatuur
Leen den Besten, ‘Turmac, Rothmans en BAT kwamen en gingen’, in: Old Senders Ni-js, 2013 nr. 4, 937-941.
Leen den Besten, Gimborn – Pelikan. Een wereldspeler in Zevenaar, Zevenaar: Cultuurhistorische Vereniging Zevenaar, 2015.
J.W. van Petersen & W. Zondervan, Oude ambachten en bedrijven achter Rijn en IJssel, Zutphen: De Walburgpers 1972.
Jan B. Smit, De sociaal-economische ontwikkeling van de regio Liemers (1815-1940), Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2010.